Vlier is de ideale plant voor een “wildplukker” in de huidige tijd. Het staat veel in ons land en elke struik produceert daarbij erg veel bloesem en vruchten. En zelfs met weinig ervaring kan men zo leren wat vlier is en hoe vergelijkbare, niet geschikte planten er uit zien. De producten die vlier oplevert zijn op vele manieren te verwerken en zowel in de keuken als in de natuurlijke medicijnkast te gebruiken zijn.
VLIER werd van oudsher bij stalruimtes aangeplant om vliegen weg te houden. Vandaar dat het de naam heeft alle kwaadaardige plagen en krachten buiten je lijf en je huis te houden. Er zijn vele sages en sprookjes waarin vlier een rol speelt.
VLIER BOTANISCH
Vlier is meestal een hoge struik of een kleine boom, algemeen in Europa voorkomend. Vlier bloeit in witte trossen vanaf eind mei tot in juli afhankelijk van de staanplaats. Het draagt donkerrode, bijna zwarte vruchten in dezelfde trossen vanaf eind augustus. Vlier staat overal in bossen, vaak aan de rand daarvan, in parken en plantsoenen maar ook langs wegen en houtwallen. Pas als de vlier gaat bloeien valt hij op. De witte trossen, die op schermen lijken, hebben een zoete, beste bedwelmende geur. Sommige mensen vinden deze muskusachtige geur niet aangenaam. Als je vlierbloesem wilt gaan plukken zie je dat vlier een actief insectenleven met vooral taltijke insecten in vele soorten en ook kevertjes heeft. Vlinders en bijen mijden vlier vaak.
Na de bloei is de vlier een tijd onopvallend aanwezig, maar dat veranderd snel als de bessen beginnen af te rijpen en even later de trossen zwaar van de vele besjes door hun gewicht naar beneden beginnen te hangen. Dan eind augustus tot september verkleuren de bessen om uiteindelijk dieppaars, bijna zwart te worden. Vogels zijn er dol op en verspreiden de harde zaden die er binnenin zitten door ze elders uit te poepen.
Doordat vlier zich aan vele omstandigheden aanpast en uiterst snel groeit is deze plant wel overal te vinden. Van nature groeit vlier graag boven waterlopen.
AANPLANTEN
In de praktijk worden vlier via een winterstek vermenigvuldigd. Het slaat dan vrijwel altijd snel aan.
WAT IS EEN WINTERSTEK?
Zodra het blad van de takken is gevallen, knip je met een scherpe snoeischaar enkele stevige, rechte scheuten af die dat jaar gevormd zijn.
Haal de top eraf, verdeel de rest van de tak in stukjes van tien tot twintig centimeter.
Zet de stukjes rechtop in een geultje en vul het geultje met zanderige grond. Zo bevriezen ze niet en blijven ze vochtig genoeg.
Laat de bovenkant van de stekken boven de grond uitsteken.
Graaf in het vroege voorjaar de stekken op en pot ze apart op.
Dit werkt bij vele struiken of bomen als: wilg, kornoelje, liguster, boerenjasmijn, kruis- en rode bes, druif, buddleja (vlinderstruik), braam en natuurlijk vlier. In het eerste jaar na uitplant worden dit dan al behoorlijke struiken, die vaak dan het tweede jaar al gaan bloeien.
Men zou in de winter wat grotere takken uit een vlierboom of struik moeten snoeien, zodat jongere takken meer ruimte krijgen. Vlier bloeit namelijk op een-jarig hout. Vlier houdt van een bedekte bodem. Geschikt om verloren hoeken van je terrein op te vullen en als windvang te dienen. De vlier doet het goed op alle gronden, maar moet niet in het water staan. Op droge gronden valt de opbrengst tegen.
Vlierstuiken zijn bij kwekerijen te koop. Als “bosplantsoen” voor rond de 0,70 euro te koop. Tegenwoordig worden er ook soorten aangeboden waarbij men aangeeft dat deze een verhoogde productie aan bessen geven. Korsör is zo’n ras met een lager anthocyaangehalte. Ook ‘Haschberg’ afkomstig uit Oostenrijk is zo’n variëteit. Voor rond de 7 euro zijn deze planten in pot in de handel.
Natuurlijk kan men vlier ook nog zelf uitzaaien.
PAS OP VOOR BERGVLIER & KRUIDVLIER
Bestudeer voor het plukken ook de kenmerken en uiterlijk van berg- en kruidvlier, want aan die planten moet je gewoon voorbijgaan. De geur van kruidvlier vind ik duidelijk onaangenaam en deze plant broeit niet op hout.
Daarnaast heb je bergvlier, maar die bloeit echt later en heeft in trossen, die niet op de schermen van echte vlier lijken, witte bloemen en later trossen echt felrode bessen (niets hiervan gebruiken).
VLIERBESSEN RAUW LICHT GIFTIG
De bessen van gewone vlier zijn trouwens rauw ook licht giftig, vanwege de blauwzuur die het bevat. Bij de bereiding van bijvoorbeeld jam, verdwijnt dit stofje bij het koken van de vlierbessen.
De wortels en bladeren bevatten ook gif-stoffen, maar werden daarom wel als medicijn gebruikt.
De bloemen bevatten geen gif-stoffen, maar hebben een licht opwekkende kwaliteit. Daarom werden deze bloemen al lang gebruikt om te eten en om er kruidenthee van te trekken.
INHOUDSSTOFFEN
Wortel en bast: triperpene zoals alpha-amyrin, betuline en ursolzuur, verder betha-sotosterol, looistoffen en sporen van etherisch olie als sambunigrin en cyanogeen glykoside.
Bast en wortel werd vroeger veel gebruikt bij rheuma.
Bloesem: 0,1 % etherische olie, sterol, zoals campesterol, betha-sitosterol. Triperpene als alpha en betha-amyrin, oleanol en ursolzuur, Flavonoide als canferolie, quercetine, astragalin, nicotiflorine en rutoside, Ep -camari,n hydroxykaneelzuurderivaten als p-c, ferula- en koffiezuur.
De bloemen werden gebruikt van verkoudheden en voor zweetkuren.
Blad bevat ongeveer dezelfde stoffen als de bloesem en werden samen met de bloesem gebruikt bij verkoudheden.
Vruchten: bevatten flavonoides zoals Hyperoside, iquercitrine, utoside, anthocyaan, etherische olie, cyanogene glykoside, Vitamine en mineralen.
Werkzaam bij verstoppingen, als zweetmiddel bij verkoudheden. Maar ook bij andere aandoeningen gebruikt bij hoofdpijn, ischias, tandpijn en hartproblemen.
Naast in de keuken wordt bessensap gebruikt als levensmiddelkleurstof.
- Cyanogene glycosiden zijn van nature aanwezige plantengifstoffen in onder andere vlierbessen, lijnzaad, pitten van steenvruchten, bittere amandelen en cassave. In het lichaam kan cyanogene glycosiden omgezet worden in cyanide. Maar dan moet de stof wel door een enzym worden afgebroken. Een grote inname van cyanogene glycosiden kan dan leiden tot vergiftigingsproblemen.
- Flavonoiden zijn pigmentstoffen, die altijd in planten aanwezig zijn. Er zijn heel veel verschillende anthocyane stoffen, die gewoonlijk voor een rode kleur zorgen zoals bij paprika, rode kool en ook bij vlier.
EETBAAR en nog veel meer
HET VERZAMELEN VAN VLIERBLOESEM
Ik verzamel nooit de eerste bloeiende vlierbloesem. Want vlier bloeit een vrij lange periode. Pas een week of twee na de eerste bloei verzamel ik van elke plant maar een paar schermen en ga dan verder met de volgende vlier. Pluk vlierbloesem op een droge dag in de ochtend. Knip of snij de bloesem af met ongeveer 5 centimeter steel (een soort handvat). Verzamel geen bloesem waar veel beestjes in zitten (vaak aan planten die meer in de schaduw staan). Ook vlierplanten met groene luis sla ik altijd over, we moeten toch ook lieveheerbeestjes niet van hun voeding beroven. Trouwens op de meeste plekken staat vlier in overvloed.
IN WATER ZETTEN
Na het verzamelen van de vlierschermen zet ik ze in een grote bak met koud water. Door ze daar een uur of wat in te laten staan zijn ze daarna vrijwel zeker zonder andere bewoners. Daarna de vlierschermen rustig op een keukendoek laten drogen (bijvoorbeeld in de zon).
DROGEN VAN VLIERBLOESEM
Allereerst droog ik vlierbloesem om later van het jaar voor een kruidenthee of gewoon als kruid in de keuken of voor medicinale doeleinden te gebruiken. Hiervoor gebruik ik gewoonlijk een raamwerk, waar gaas of vitrage over is gespannen. Op een geventileerde, niet te koele plek, niet in de zon zet of hang ik dan dat droograam. Elke dag controleren en zo gewenst de bloesem omleggen. Vlier droogt erg snel. De laatste droog-dag zet ik de droogramen een uur of wat in de volle zon en vervolgens de gedroogde bloesem in potten te bewaren. Vergeet er niet een etiket op te plakken met vlier en datum en jaar. Omdat ik veel meer zaken droog, heb ik een aantal droogramen in elkaar geknutseld met fijn gaas erop aangebracht. Deze droogramen zijn te stapelen, zodat ik veel zaken tegelijkertijd kan drogen. Sommigen spannen vitrage over een raamwerk om kruiden en bloemen te drogen.
Er bestaan zelf droogkastjes werkend op zonne-energie. Sommigen mensen drogen bloesems en kruiden ook in hun oven. Ze zetten dan de deur open en de oven op de laagste stand. Het gaat zo zeker, maar ik kies er meestal voor om alles nog langzamer te drogen (en zonder gebruik te maken van een oven is het nog gratis ook).
Pas op met een gasoven: bij verbranding geeft een gasoven vocht, dat is ideaal als je brood wil bakken, maar ermee drogen is niet zo’n succes.
GEBRUIK
VLIERBLOESEM/MUNT THEE
Natuurlijk kan je van vlierbloesem heerlijke wijn, bubbels of limonade maken. Maar van vlierbloesem kan je ook heerlijke theezetten. Zolang vlier bloeit kan je verse bloesem gebruiken. Maar zeker eind juni is er geen bloesem meer. Geen nood want vlierbloesem is simpel te drogen.
Voor een lekker kop thee meng ik bloemen en kruiden meestal.
Bij vlier doe ik vaak munt of citroenmelisse. En voel ik me een beetje verkouden soms gember en kaneel. In een groot thee-ei in je theepot. Of neem een theezeefje weer in gebruik en trek deze bloemen zo los af.
VLIERBESSEN/APPEL-JAM
- 600 gram afgeriste vlierbessen
- 4 moes- of val-appels, zo nodig geschild, zonder klophuis, in kleine stukjes gesneden
Samen inkoken (een half uur of zo) zodat de appels tot moes zijn gekookt en de vlierbessen hun sap hebben afgegeven. Giet de massa warm door een fijne zeef en laat alles zeker 4 uur uitlekken.
Bij hard drukken komt er meer prut door de zeef, alleen als je te hard drukt onttrek je ook meer looizuur uit de vlierbessen. Dus mijn advies is niet te veel drukken, maar rustig laten uitlekken, desnoods een hele nacht.
Weeg of meet de hoeveelheid af. Voeg de helft van het gewicht of van het volume toe met suiker.
Gebruik je geleisuiker, wat zeker niet nodig is met dit mengsel, voeg je geisuiker toe volgens de richtlijnen op het pak.
Breng het geheel aan de kook en kook het mengsel nog zeker drie minuten bruisend. Giet het vervolgens in goed schoongemaakte jampotten. Gelijk afsluiten en volledig laten afkoelen. Bij het afkoelen de potten op een houten blad zetten en halverwege een kwartier op hun kop zetten. Vergeet niet er een etiket op te plakken met samenstelling en datum.
Voor heel veel recepten kijkt men op de site van www.nederlands-dis.nl en zoek hier via het zoekwoord “vlier”naar de vrijwel eindeloze rij recepten, inmaak en gerechten.